O‘zbekiston fond bozori rivojlanishning dastlabki bosqichida. Shunga qaramay, 2023 yil uchta IPO bilan qayd etildi – yil boshida “UzAvto” kompaniyasi aksiyalarini birlamchi joylashtirishni (IPOni) amalga oshirdi, yil oxirida esa yirik milliy aloqa operatori “O‘zbektelekom” va “O‘zbekinvest” sug‘urta kompaniyasi fond bozori, imtiyozli aksiyalarni chiqarish bilan qayd etildi.
Joylashtirish (UZTL ticker) Portfolio Investments, O'zmilliybank va SQBdan iborat konsorsium tomonidan amalga oshirildi. Joylashtirish davomida qo‘shimcha ravishda 5 542 046 dona oddiy aksiyalar yoki ustav kapitalining 2 foizi chiqarildi. 1 dona aksiyaning adolatli narxi moliyaviy modeldan kelib chiqib aniqlangan va 9 135 so‘mni tashkil qilgan. Har bir aksiya uchun joylashtirish diapazoni 6 000 so'mdan 10 000 so'mgacha belgilandi. Pastki diapazon adolatli narxga 35 foiz chegirma sifatida belgilandi.
“O‘zbektelekom” IPO doirasida anderrayter to‘siqlarga duch keldi va u yuqori darajadagi professional tayyorgarligini ko‘rsatib, muvaffaqiyatli yengib o‘tdi:
1. Yuqori depozit stavkalari. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2023-yil 30-sentabr holatidagi ma’lumotlariga asosan, joylashtirish muddati 1 yildan ortiq bo'lgan milliy valyutadagi depozitlar bo'yicha o'rtacha qayd etilgan stavkalar jismoniy va yuridik shaxslar uchun mos ravishda 21,3 foiz va 16,8 foizni tashkil etdi. Yuqori foiz stavkalari, shuningdek, individual omonatlarni sug'urtalash, chakana va institutsional investorlar orasida fond bozorini kamroq jozibador qiladi. Shunday qilib, IPO o'tkazishda kompaniyalar e'lon qilingan hajmni kam joylashtirishga duch kelish va joylashtirishdan kamroq pul olish xavfi yuqori.
“O‘zbektelekom” loyihasi: ushbu masalani hal qilish uchun 1 ta oddiy aksiya uchun 9 135 so‘mlik adolatli narxga 35 foiz chegirma qo‘llashga qaror qilindi. Shuningdek, emitent sof yillik foydaning kamida 30 foizini dividend sifatida to'lashga qaror qildi.
2. Hisobni ochishning ko'p mehnat talab qiladigan jarayoni. Yaqin vaqtgacha brokerlik hisobini ochish broker ofisida jismonan hozir bo'lishni anglatardi. Boshqacha aytganda, masofadan turib brokerlik hisob raqamini ochish imkoniyati yo‘q edi, bu esa investor uchun ham, broker uchun ham noqulaylik tug‘dirardi. Ushbu kamchilik anderrayter tomonidan hisob raqamlarning maksimal ochilishi mumkin bo'lgan soniga cheklov qo'yardi.
“O‘zbektelekom” loyihasi: bu masalani hal qilish uchun Jett investitsiya xizmati xizmatlaridan foydalanishga qaror qilindi (O'zbekistonda telefon orqali aksiyalarni sotish uchun yagona ilova), buning yordamida IPO davomida 15 000 dan ortiq hisob raqamlarini ochishga erishildi, shundan 11 mingga yaqini o'z hisobini to'ldirib, “O‘zbektelekom” aksiyalarini sotib oldi. “O‘zbektelekom” IPOdan oldin Jett ilovasida 25 000 ga yaqin chakana hisob raqamlar mavjud edi. Jett investitsiya servisi ulanishi “O‘zbektelekom”ning MyUztelecom ilovasiga, shuningdek, AloqaBank, Zoomrad va MultiBroker kabi boshqa kompaniyalar ilovalariga muvaffaqiyatli integratsiya qilindi. Ilovalarni yuklab olish va brokerlik hisobini ochish jarayonini osonlashtirish uchun Telegramda, hamda “O‘zbektelekom” va Portfolio Investments anderrayterining veb-saytlarida mavjud bo‘lgan yo‘riqnomalar tayyorlandi.
3. Birja bilan o'zaro hamkorlik formati. Birja tizimlari ilgari hech qachon o'n minglab hisob raqamlarni ilovalar orqali bir vaqtning o'zida qayta ishlashga duch kelmagan.
“O‘zbektelekom” loyihasi: Birja bilan hamkorlik formati kelishib olindi. Xususan, arizalar kitobini yopish va "intriga" ni saqlab qolishga qaror qilindi. Shuningdek, emitent va investor bilan kelishilgan holda obuna ko‘p bo‘lgan taqdirda arizalarni tahrirlash imkoniyatini beruvchi auktsion opsiyasi ham kelishib olindi. Bundan tashqari, birja tizimi bir vaqtning o'zida o'n minglab hisob raqamlarni ilovalarda qayta ishlash va o'n minglab hisob raqamlar va tranzaktsiyalar bilan fayllarni yuklashni sozlash qobiliyatini dastlabki sinovdan o'tkazishni talab qildi. “O‘zbektelekom” IPOsidan oldin birjada bunday tajriba bo‘lmagan.
4. Institutsional investorlarning cheklangan soni. Hozirda O‘zbekistonda oz sonli institutsional investorlar faoliyat ko‘rsatmoqda va IPOda hamma ham ishtirok etavermaydi, bu esa to‘liq joylashtirish xavfini tug‘diradi. Bundan tashqari, bozorda pensiya jamg'armalari yoki yirik fond bozirida ishtirok etuvchi investitsiya fondlari mavjud emas va banklar IPOda faol ishtirok etishmaydi, shu jumladan bank majburiy zaxiralari tufayli. Boshqacha aytganda, bu bozor rivojlanmagan va juda passiv. Sug'urta kompaniyalari mablag'larni faqat depozitlarga joylashtirishadi. Xorijiy investorlarni jalb qilish uchun bozor infratuzilmasini: Koreya savdo majmuasini, depozitariyni modernizatsiya etish shart. Markaziy depozitariy va Clearstream/Euroclear o‘rtasida ko‘prik bo‘lishi, global kastodianlar institutini joriy etish va valyutani tartibga solishni liberallashtirish zarur.
Bundan tashqari, rivojlangan fond bozorlarida institutsional investorlar aksiyalarning adolatli bozor qiymatini aniqlashda yordamchi mexanizm hisoblanadi. O‘zbekiston fond bozori asosan, masalan, aktivlarning adolatli qiymatini aniqlash uchun bilimlari yetarli bo‘lmagan chakana mijozlar bilan tavsiflanishini hisobga olib, kotirovkalarning adolatli diapazondan tashqarida kuchli pasayishi ehtimoli bor, bu esa o'z navbatida kompaniya - emitent uchun obro'-e'tibor xavfini ham o'z zimmasiga oladi.
“O‘zbektelekom” loyihasi: 35% chegirma taqdim etishdan tashqari, ushbu masalani hal qilish uchun tegishli ekspertiza (investitsiyadan oldingi tahlil) o'tkazildi va batafsil investitsiya memorandumi tuzildi, barcha manfaatdor tomonlar foydalanishi mumkin bo'ldi, shuningdek, investor chaqiruvi, investorlar bilan bir qancha uchrashuvlar va biznes nonushtalar tashkil etildi.
5. Brokerlardan yuqori komissiya to‘lovlari. Ba'zi IPOlarda komissiya to'lovlari 2,5% ga etdi.
“O‘zbektelekom” loyihasi: komissiya to‘lovlari 1% etib belgilandi, shundan 0,77% Jett orqali onlayn hisob raqam ochish va IPO uchun arizalarni topshirish xarajatlarini minimal qoplash uchun brokerga to‘g‘ri keldi, qolganlari: 0,2% Toshkent fond birjasi komissiyasi va Markaziy depozitariyning 0,03% komissiyasini tashkil etdi.
6. Qimmatli qog'ozlar bozori, xususan, IPO haqida aholining past xabardorligi. Portfolio Investmentsning deyarli 12 yillik tajribasi shuni ko'rsatadiki, mamlakat aholisi uchun fond bozori uzoq va tushunarsiz narsa bo'lib qolmoqda. Mamlakatimiz aholisi 36 million kishini tashkil etib, birjada ochilgan hisob raqamlar soni hozirgi kunda taxminan 50 ming aktiv hisob raqamni tashkil etadi. Misol uchun, Rossiyada aholisi taxminan 143 millionni tashkil etgan bo'lib, 2023 yil 31 mart holatiga ko'ra, Moskva birjasida ochilgan hisobvaraqlar soni 31,8 millionni tashkil etadi, bu aholisiga nisbattan taxminan 22 foiz deganidir.
“O‘zbektelekom” loyihasi: ICTWEEK UZBEKISTAN forumida boshlangan marketing kampaniyasi tashkil etildi. Marketing kampaniyasi televideniya, radio, ko'cha bannerlari va maqsadli reklama orqali Facebook va Instagram orqali reklama qilishni o'z ichiga oldi. Emitent va yetakchi anderrayterning veb-saytlarida IPOga bag'ishlangan alohida sahifalar ham yaratildi.
Faol reklama kampaniyasidan so'ng investor chaqiruvi tashkil etildi, unda IPOning investitsion jozibadorligi kelajakdagi o'sish nuqtalari va kompaniyaning bahosi nuqtai nazaridan batafsil ochib berildi.
Mazkur masalaga qiziqqan “O‘zbektelekom” xodimlari uchun qo‘shimcha oflayn va onlayn uchrashuvlar (mini Roadshow) o‘tkazildi, ular davomida IPO, ehtimoliy foyda va xavflar haqida batafsil so‘z yuritildi.
7. Tashqi investorlarning fond birjasiga kirishi. Hozirda birja tizimining funksionalligi xorijiy investorlar uchun O‘zbekistonda brokerlik hisob raqamini ochmasdan O‘zbekiston aksiyalari bilan savdo qilish imkoniyatini nazarda tutmaydi. Bu Euroclear/Clearstream kabi global kastodianlar o‘rtasida ko‘priklarning yo‘qligi va Koreya savdo tizimi uchun muntazam API – O‘zbekiston fond bozori platformasining bo'lmaganligi bilan bog‘liq.
“O‘zbektelekom” loyihasi: ushbu masalani hal qilish uchun potentsial xorijiy investorlar uchun skautlar o‘tkazilib, ularga materiallar, mahalliy bozor bo‘yicha maslahatlar, savollarga javoblar va brokerlik hisobini ochish va to‘ldirishda har tomonlama ko‘mak berildi. Biroq, xorijiy investorlarning qiziqishi ortganiga qaramay, biz ularning faqat bir qismini jalb qila olishga erishildi. Bunga sabab, xorijlik investorlarning asosiy talabi IPOda ishtirok etish uchun zamonaviy moliyaviy infratuzilmaning mavjud emasligi edi. Bu holat “Toshkent” Respublika fond birjasi faoliyat yuritayotgan mavjud savdo majmuasini modernizatsiya qilish yoki almashtirish, shuningdek, turli xorijiy fond birjalari o‘rtasida ko‘prik o‘rnatish zarurligini yana bir bor ta’kidlaydi.
“O‘zbektelekom”ni joylashtirish natijalari kelajakda boshqa IPOlarning muvaffaqiyatiga umid baxsh etadi, ammo muvaffaqiyatni kafolatlash uchun bozor infratuzilmasi bilan bog‘liq bir qator muammolarni hal qilish zarur. Bozorda kapital bozori to‘g‘risidagi yangi qonun, investitsiya fondlari to‘g‘risidagi qonun va mamlakatda pensiya tizimini isloh qilish zarur. “O‘zbektelekom”ni joylashtirish chakana investorlar orasida qanchalik katta talab bo‘lmasin, institutsional talab qo‘llab-quvvatlamay turib, muvaffaqiyatli joylashtirish uchun yetarli bo‘lmasligini ko‘rsatdi. Ushbu segmentni rivojlantirish bozor regulyatorining, O‘zbekiston Respublikasi hukumati va Markaziy banki diqqat markazida bo'lishi kerak. Umid qilamizki, iqtisodiy islohotlar rivojlanib borar ekan, O‘zbekiston butun dunyo bo‘ylab sarmoyadorlar uchun jozibador nuqtaga aylana oladi.
Anderrayterlar konsorsiumi “O‘zbektelekom”ni fond birjasiga debyuti bilan tabriklaydi va samarali hamkorlik uchun, shuningdek, barcha investorlarimizga faol ishtiroki uchun, “Toshkent” RFB jamoasiga infratuzilma masalalarini hal etishda bevosita qo‘llab-quvvatlaganliklari uchun, “Qimmatli qog‘ozlar bozori axborot-resurs markazi” DUK, Jett investitsiya xizmati brokerlik hisob raqamlarini ochish va “O‘zbektelekom” IPOsida ishtirok etish uchun arizalarni topshirishda innovatsion yondashuvni tadbiq qilganligi uchun minnatdorchilik bildiradi.
English
Русский